Radyoaktif Yemek Takımı

Çernobil, Fukuşhima, Hiroşima ve Nagazaki kurbanlarına saygılarımla.

Trifoli, yani "iyonlaştırıcı radyasyon" uyarı işareti.

Geçtiğimiz senelerde eski bir Rus ajanının, Alexander Litvinenko’nun, polonyum ile zehirlenmesinin yarattığı sansasyonu hatırlarsınız sanırım. Londra’da gerçekleşen saldırıdan sonra hastaneye kaldırılan Litvinenko, radyasyon zehirlenmesi sonucu hayatını kaybetmişti. Yaşanabilecek en feci ölüm biçimlerinden biri.

Litvienko zehirlenmeden önce ve sonra.

Doktorlar ilk zamanlar sayın Litvinenko’nun neden öldüğünü açıklayamamışlardı. Bir şeylerden zehirlendiği ortadaydı ancak ne olduğunu tespit edememişlerdi. Vücudunda gamma radyasyonu yoktu. Bu yüzden radyasyon zehirlenmesi gibi durmuyordu. Kan tahlillerinden de kesin bir sonuç çıkmıyordu. Cevap, çok geç geldi. 1898 yılında Marie- Pierre Curie tarafından keşfedilen Polonyum.

Radyasyon zehirlenmesi tedavisi olmayan, maruz kalındığı andan itibaren öldüren bir zehirlenme türü. Henüz bilinen bir tedavisi yok. En tehlikeli biçimi ise radyoaktif maddenin kana karışmasıyla oluşuyor. Bu şekilde kurbanın kendisi radyoaktif hale geldiği için, kendi kendini zehirliyor.

Behzat Ç. dizisinde de vardı bununla ilgili bir bölüm. Yaşlıca bir adam cinayet büroya gelip, kendi cinayetini ihbar ediyordu. Bürodakiler “nasıl lağ?” diye bakarken, sonradan bir üniversitede öğretim üyesi olan şahıs durumu anlatıyordu Behzat ve bürodakilere.

Litvinenko’nun durumunda doktorların gözden kaçırdıkları şey, Polonyumun gamma veya beta ışımasından ziyade, çok daha güçsüz Alfa ışını yayması. Alfa ışınları o kadar zayıf ki, insan derisi, bir kağıt parçası bile bu ışınları engelleyebiliyor. Ancak, vücut içine girdikten sonra yapacak hiçbir şey yok. Radyasyon zehirlenmesi konusundan bahsetmeyeceğim, çünkü gerçekten çok kötü bir ölüm şekli. Bir çok filmde bu şekilde ölenler için “kafalarına bir kurşun sıkmak daha insancıl” şeklinde replikler geçer ve maalesef ben de buna katılıyorum.

Radyason zehirlenmesi sonucu hayatını kaybeden en şanssız kişi şüphesiz Hisashi Ouchi. 30 Eylül 1999 günü Tokaimura Nükleer Santralinde yaşanan bir kaza sebebiyle 17 sievert, ölümcül doz olarak kabul edilen 8 sievertin 2 katından fazlasına maruz kaldı ve hemen hastaneye kaldırıldı. Japon doktorlar Ouchi'yi 83 gün hayatta tutmayı başardılar. 83 gün. Bu süre içerisinde bütün vücudu radyasyon sebebiyle yanmıştı. Vücudundaki bütün beyaz kan hücrelerinin (bağışıklıktan sorumlu hücreler) yok olmuş olmasının yanında kromozları bile o kadar çok zarar görmüş ki, artık "insan hücresi" olarak işlev gösteremez hale gelmişler. Tokyo Üniversite doktorları kan nakli, plasma nakli, kök hücre tedavisi, deri nakli ve ilaçlarla hayatta tutmaya devam etmişler. İlk haftanın sonunda Ouchi "lütfen ölmeme izin verin, ben deney faresi değilim" diyerek "merhamet" dilenmiş.
Doktorlar ve Japon hükümeti burada "sadist kötü olarak" gibi gözükse de, amaçları kök hücre tedavisi ile Ouchi'nin vücudunun tekrar beyaz kan hücresi üretmesini sağlamak ve bu şekilde vücudunun kendini yenileyebileceğini ummalarıymış. Benzer kazalar günümüzde, ne mutlu ki, pek yaşanmadığı için tedavileri konusunda bilgimiz de maalesef oldukça yetersiz. 21 Aralık 1999 günü çoklu organ yetmezliği neticesinden Ouchi nihayet acılarından azad oldu.

Kaza olduğu sırada onunla aynı odada bulunan ama daha düşük radyasyona maruz kalan iki arkadaşından biri 6 aylık bir tedavinin ardından evine dönebilirken, Masato Shinohara maalesef 27 Nisan 2000 tarihinde çoklu organ yetmezliğinden hayatını kaybetti. Onun ölümü de maalesef Ouchi gibi acılarla dolu bir süreç sonrası geldi.

Hisashi Ouchi

Geçenlerde bir belgesel izlerken uranyum ile işlenmiş cam eşyalar gördüm bunu ve neredeyse şaşkınlıktan küçük dilimi yutuyordum. Yeniçağ zamanında Çekya’da, eski ismiyle Çek Cumhuriyeti’nde, günümüzde nükleer santrallerde yakıt ve nükleer bombalar yapımında kullanılan, doğadaki en tehlikeli maddelerden biri olan uranyum ile bardak, kase, vazo ve bunun gibi ev eşyaları yapılıyormuş.

Küçüklüğümden beri radyasyondan ve asbestten mantıksız seviyede korkan biri olarak, zaman içerisinde haklarında bir çok şey öğrenip korkumu dizginlemeyi başarsam da, uranyumdan bardağı görmek beni şoka uğrattı. Nasıl bir insan böyle bir bardaktan bir şey içerdi?

Sonra bilgilerim, şaşkınlığımın önüne geçti. Öncelikle, geçmişte yaşayan insanlar bizim bilgimize sahip değillerdi.

Sonra, doğal halde bulunan uranyum aslında çok radyoaktif bir madde değil. Günümüzde kullanılan haline getirmek için çok ciddi saflaştırma işlemlerinden geçiriliyor. Uranyumu canlılar için esas tehlikeli kılan özelliği, kimyasal olarak çok tehlikeli olması. Doğada işlenmemiş uranyum ile karşılaşmanız durumunda elinize almanızda hiçbir sakınca yok. Sadece üstündeki tozların soluma veya deri yoluyla vücudunuza girmemesine dikkat etmeniz yeterli. Neticede uranyum dünya üzerinde en çok bulunan 51. Metal ve hemen hemen her yerde, kayaların, toprağın içinde eser miktarda yer alıyor. Zaten “background radiation” yani “arka plan radyasyonu” da buradan geliyor. Hepimiz, dünyadaki her şey, güneşten gelen ve atmosferin soğuramadığı ve topraktan gelen radyasyona sürekli olarak maruz kalıyoruz. Neyse ki, toprakta bulunan uranyum, silah yapmak için kullanılan uranyum 235 değil, daha zararsız uranyum 238.

Yani, uranyumdan yapılan bir eşyayı kullanmak, bütün ön yargılarımıza rağmen, en azından kısa vadede zararlı değil.

Tabii, burada çok önemli bir şey daha var. “Neden” birileri böyle bir maddeden tabak çanak yapmak ister? Ve nasıl.

İnsan ve uranyumun ilişkisine dair en eski bilgiler, milattan önce 79 yılına dayanıyor. Roma kalıntılarından öğrenildiği kadarıyla uranyumun doğal rengi olan sarı sebebiyle seramikleri renklendirmek için kullanılıyormuş. “Uranyum camı” olarak tasvir edilen camlar ve ürünlerde aynı şekilde uranyumun rengi sebebiyle ortaya çıkmış. Çok karanlık ortamlarda hafif parlıyor olmasının bunda çok büyük etkisi de var tabii. Bizler şimdi o parlamayı çok iğrenç ve tok şiddetli yeşil bir parlaklık olarak biliyoruz ve aklımıza hemen radyasyon ve ölüm geliyor tabii.

Uranyumun bir element olarak ortaya çıkması 1789 yılında alman kimyager Martin Heinrich Klapoth’un çalışmaları ile oluyor. Elementin ismini 1781 yılında William Herschel tarafından keşfedilen Yunanlıların Göklerin Tanrısı olan Uranüs’e ithafen “uranium” koyuyor.

Radyoaktivitenin keşfi ise 1896 yılında Henri Becquerel tarafından gerçekleştiriliyor. Çok güzel bir hikayedir. Bilimde şansın ve kazaların ne kadar önemli olduğunu bir kez daha ispatlar. Araştırmanızı tavsiye ederim.

Büyük bilim insanı, farklı dallarda Nobel almayı başaran ilk ve çok az insandan biri olan Marie Curie’nin uranyum ile ilişkisi, onu işleyip, içinden çok daha radyoaktif ve zehirli “radium” elementini çıkarması (elementi keşfeden kişi aslında kocası Pierre Curie idi) ve kullanımı üzerine  çalışmalar yapmıştı. Madam Curie, 1gr Radium elde etmek için 3 ton uranyum işlemiştir. Sanırım Madam Curie’nin neden kanserden vefat ettiğini şimdi anladınız. Kendisinin kullandığı kitap, defter vb. ürünlerin bazıları bugün hala radyoaktif haldedir ve bazıları kurşun kutular içinde muhafaza edilmektedir.

Yani, 1896 yılına kadar bilinmeyen radyasyon sebebiyle, insanlar çok uzun süre boyunca uranyumu cam ve seramik ürünlerde renklendirici olarak kullanmaya devam ettiler. Şaşırtıcı olan, hala devam edenler var.

Peki nasıl? Camın tamamı uranyumdan yapılmıyor. Uranyum cevheri ezilerek toz haline getiriliyor, ki bu formunu solumak radyasyon zehirlenmesine sebep olabilir, sonra cam eriyik haldeyken içine katılıp homojen şekilde karışana kadar karıştırılıyor. Nihayetinde ise normal bir cam gibi işleniyor. Tabii bu dumanları da solumamak oldukça önemli.

Alfa ışınları kağıdı bile geçemezken, Beta ışınlarını durdurmak için aluminyum levha yeterli oluyor. Gama ışınları ise kurşun levha ile durdurulabiliyor ancak.

Sürekli ev içerisinde, özel saklama kapları olmadan, hatta değişik renkleri sebebiyle sergilenen bu eşyaların yaydığı radyasyonun çok düşük olduğunu daha önce söylemiştim. Bu eşyalar, en tehlikeli ışınım türü olan Gamma değil, etkisi çok daha zayıf olan Beta ışını salıyorlar. Beta ışınlarının güçleri Gammaya göre oldukça düşük. Gamma ışınlarını engellemek için kalın kurşun levhalar gerekirken, beta ışınları için kağıt kalınlığında bakır levhalar bile yeterli olabiliyor. Fakat, vücut dokularına etki edebildikleri zaman bütün ışınların etkisi aynı oluyor.

Sonuç olarak, bu takımlarla yemek yemenin bir sakıncası yok. Ancak, takımın bir parçası, ufacık olsa bile, kırılıp yanlışlıkla yutulursa, o zaman ölümle sonuçlanacak rahatsızlıklarla karşılaşmak çok mümkün. Kısa vadede ölümcül olmasa bile, vücuda önemli derecede zarar verecektir ve

Radyasyon hayatımıza nispeten çok yeni girmiş bir olgu. Vücudumuza neler yaptığını bilsek dahi, hakkında öğreneceğimiz çok fazla şey var. Umarım bir gün radyasyon kaynaklı rahatsızlıkların tedavi edilmeye başlandığını da görebiliriz.

Ebay'den "uranium glass" araması yaptırınca karşınıza çıkan sonuçlardan çok kısa bir kesit. Görseldeki vazo kızılötesi ışıkla aydınlatıldığı için parlıyor.

Büyük Yeşil Duvar

Sahara… Yazarken, okurken bile insanın aklına hemen neredeyse büyülü, insanı bir anda içine çekecekmiş gibi hissettiren bir isim. Bedevi hikayeleri ile farklı bir romantizmin, hayatta kalmanın en zor olduğu yerin ismi. Dünyada ki en büyük ikinci çölün ismi; Sahara Çölü.

                Evet, en büyük çöl değil. En büyük ikinci çöl. En büyük çöl, okuyunca çok şaşıracaksınız, Antartika.

                Geology.com ‘daki taınma göre çöl; Yıllık 250mm’den az yağış alan bölge veya alanlar çöl olarak kabul edilir. Kutup bölgelerini, kar fırtınaları ile olmalarına rağmen, çöl olarak kabul edilmesi çok garip gelebilir. İlk okuduğum zaman bunu reddetmiştim ve araştırmaya karar vermiştim. Sonra şunun farkına vardım. Bildiğimiz çöllerde kum fırtınaları gerçekleşiyor. Kutuplarda ise kar ve buz fırtınaları. Bu bölgelerin örtüsü bunlar çünkü. Daha da ilginci, Pasifik okyanusunun da önemli bir kısmı çöl olarak kabul edilebilir. Ne su altında, ne de su üstünde neredeyse hiç hayat yoktur ve su üzerinde sıcaklık farkları çok yüksek olabilir. Biraz zorlama oldu evet, neyse ki yazımda bunun üstünde bir daha durmayacağım.

                Sahara çölünün haritada nerede olduğunu herkes biliyordur. Yine de bir harita paylaşıyorum.  Eğer, bu haritada Sahara çölünü ararsanız, bulamayacaksınız, çünkü henüz sular altında. Evet, Dünya tarihinin önemli bir kısmında Sahara’yı oluşturan coğrafya sular altında yer alıyordu. Bu gün bile, bölgede yapılan arkeolojik çalışmalarda o dönemlerde yaşayan Balina – evet Balina, fosillerine rastlanmaktadır. Bu denize bu gün Tethys Denizi ismi verilmektedir. Tethys Denizinin ortadan kalkıp Sahara Çölünün ortaya çıkmasının, birçok insanın düşündüğü gibi küresel ısınma ile hiç ilgisi yok. Teknotik hareketler.

                Sahara’nın oluşmasının sebebi, kuzeye doğru ilerleyen Afrika plakasının, Avrupa plakası ile çarpışmasıdır. Afrika plakasının yukarı doğru kalkmış zamanla deniz seviyesinin üzerine yükselmiştir. Bulunan Balina fosilleri, bu aşamada gittikçe küçülen ve parçalanan Tethys Denizinde hapis kalmış hayvanların fosilleridir. Piramitleri yapmak için kullanılan Kireç taşı ve Kum taşlarının içinde de önemli kısmı deniz altında yaşayan, yüzlerce türe ait fosiller bulunmuştur. Bunların içinde tek hücreli canlılar ve bitkilerde mevcut.

                Yapılan araştırmalara göre Tethys’in yok olmasıyla ortaya çıkan bölge, çok uzun süre oldukça fazla yağış alan, yemyeşil bir yerdi. Bugünkü hayatın dünya üzerinde en zorlu olduğu yerlerden biri haline gelmesinin sebebi olarak Dünya ekseninde ki değişme gösteriliyor. Değişim sorucu Oğlak ve Yengeç Dönencelerinin yerleri değişmiş, bununla beraber birçok bölgede yağmur ve sıcaklıklar da değişmeye başladı. Yağmur miktarı azalıp, sıcaklıklar arttıkça, yaşamda yavaş yavaş Sahara’dan uzaklaştı. Ve bugün bildiğimiz haline geldi. Kısaca.

                Sahara’nın tarihi çok daha uzun ve hareketli. Ama uzatmak istemedim. Çünkü bu yazının esas konusu Sahara’nın geçmişi değil, geleceği.

               

Sahara çölü, Cezayir, Çad, Mısır, Libya, Mali, Marutanya, Fas, Nijer, Sudan ve Tunus ülkelerinde bulunuyor ve ortalama olarak 9,2 milyon km2 alana (ülkemizin 11.7 katı) sahip. Ve, maalesef, bu alan büyümeye devam ediyor. Çöllerin dünyanın ekolojik dengesi ve hayat çeşitliliği açısından önemi büyük. Fakat, yayılmaları yine aynı sebeplerden dolayı olumsuzluklara yol açacaktır. Netice de çöller bitki ve hayvan yaşamı için uygun olmadığı gibi, insan hayatını destekleyecek birçok kaynaktan yoksun, tarıma da uygunsuz alanlar.

                Bu ve bunun gibi onlarca sebepten dolayı 2007 yılında Afrika Devlet ve Hükümet Başkanlarının onayı ile “Büyük Yeşil Duvar” girişimi hayata geçiyor. İlk adımlar 2011 yılında, Afrika Birliğinin projeye 1.7 milyon Euro kaynak ayırmasıyla başlıyor. Projenin amaçları;

                Afrika’da kurak alanlarda yaşayan insanların yaşam koşullarını düzeltmek, iklim değişikliklerine karşı korumak ve kuraklığı önlemek,

               - Kurak bölgelerde ki ekosistemi güçlendirmek ve korumak ve geliştirmek,

                -Bunların sağlanması için ulusal ve uluslararası kaynakların bir araya getirilip, “Büyük Yeşil Duvar” ın oluşturulmasını sağlamak.

                -Bu girişime katılan ülkeler; Cezayir, Burkina Faso, Çad, Cibuti, Mısır, Etiyopya, Gambia, Mali, Moritanya, Nijer, Nijerya, Senegal ve Sudan. 

                Projenin ana yüklenicisi United Nations Convention to Combat Desertification, yani (Birleşmiş Milletler Çölleşme ile Savaşma ve Yeniden Kazanma). Yer alan bütün organizasyonları saymaya çalışırsam, burası bir sürü kısaltma ve yukarıda ki gibi bunların tam doğru olmayan çevirileri ile dolacak. O yüzden, bunları öğrenmek isteyenlerin aşağıdaki linke bakmalarını tavsiye ediyorum;

                http://terrafrica.org/partners/

               

Projeyle yapılmak istenen, Atlantik kıyısından, Kızıl deniz kıyısına kadar kesintisiz ilerleyen, çölün yayılmasını engelleyecek, genişliği 15-20km olan ağaçlardan bir duvar oluşturmak. Kısacası, çok büyük, tarıma büyük ölçüde uygun olmayan bir araziye, milyonlarca ağaç dikip, bunların büyümesini sağlamak. Ağaçların zaman içerisinde, Amazonlar Hindistan ormanları gibi yağmur çeken bir ortam yaratabilmesi amaçlanıyor. Ayrıca, bu bölgedeki halkın projede yer almasıyla, bu insanlara da iş olanağı kazandırılmış oluyor.

                Haritaya bakarken dikkat ettiyseniz eğer, Mısır duvara ev sahipliği yapmayacak olmasına rağmen, projenin destekçileri arasında. Bunun sebebi, ülkenin can damarı olan Nil Nehrinin devamlılığının sağlamak istemeleri. Tanzanya, Uganda ve Kenya ülkelerinin sınırlarının bulunduğu Viktorya Gölü, Nil Nehirinin kaynaklarından biri (Beyaz Nil). Buradan kuzeye doğru ilerleyen Beyaz Nil, Güney Sudan, Etiyopya, nihayetinde Mavi Nil ile birleştiği Sudan’dan Mısır’a ve oradan Akdeniz’e akıyor. Nehir bütün bölge ülkeleri için çok önemli bir kaynak. Bu sebeple kirlenmemesi ve kurumaması hayati önem taşıyor. Bundan dolayı bölgedeki yağmur miktarının artması da önemli.

By Hel-hama - Own work, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=27624659

                Buna benzer bir proje, eş zamanlı olarak Çin’de de yürütülmekte. Bildiğiniz gibi Gobi çölü Orta Asya’nın ortasında bulunuyor. Yıl içerisinde Gobi’den atmosfere yükselen tozlar, Pasifik okyanusu üzerinden ABD’nin batı kıyılarına kadar ilerleyip, burada sıcaklığın yükselmesine, havanın kirlenmesi sebep oluyor. İlginç bir şekilde, her yıl ABD ve Karayip Adalarına da büyük zararlar veren fırtınaların oluşmasında da Sahara Çölünün büyük etkisi bulunuyor.

                Tekrar Çin’e dönüyorum. Çin’in sahip olduğu ekonomik imkanlar, Afrika ülkelerinin belki toplamından da daha fazla olduğu için, işler daha hızlı ilerliyor. Bunun yanında, özellikle ABD olmak üzere Çin’i “yeni kötü dev” gibi tanıtsalar dahi, birçok ülke çevrecilik konusunda aynı adımları atmaktan kaçınıyor.  Tabii Çin’in özellikle termik santraller yüzünden yaşadığı çevre sorunları da bu konuda ki çabalarını kamçılayan önemli bir etken. Bunun yanında Çin hükümeti özellikle güneş panellerinin yaygın kullanımı ile kendi üreticilerini destekleyip, reklamını yapıyor, hem de fiyatların düşmesinde etkili oluyor. 

                Tekrar konudan uzaklaşacağım ve tarihe yöneleceğim. Haritalara dikkatli baktığınızda, bölgenin bizlerin ana yurdu olan bölgeye çok yakın olduğunu fark edebilirisiniz. Atalarımızın Orta Asya’dan ayrılıp diğer bölgelerine göç etmesinin sebebi değişen iklimle birlikte hayatın zorlaşması olduğu düşünülüyor. Kısacası, eğer Gobi Çölünün ortaya çıkmaya başlamasıyla beraber, sadece Türk tarihi değil, Dünya tarihinde de birçok önemli olayın temelleri atılmıştır. Hunların batıya ilerlemesi sonucu Kavimler Göçü ve Roma’nın yıkılması sanırım en sansasyonel olanı. 

                Tarih derslerinde işlemiş olduğumuz Orhun Yazıtları da günümüzde Moğolistan’ın başkenti Ulaanbaatar şehrinin yakınlarındadır.

                “Çöllere karşı” açılan bu savaş, dünyamızın geleceği için hiçbir şey ifade etmiyor. Neticede üzerinde yaşadığımız bu gezegen genel olarak Silisyum, karbon ve demirden oluşmuş bir kaya. Ancak, üzerinde yaşayan bizler için, bütün canlılar için, büyük önem arz ediyor. Carl Sagan’ın beyaz perdeye de uyarlanan ünlü kitabı “The Contact” (Mesaj) uzaylıların yanına gönderilecek ilk kişiyi belirlemek yapılan çalışma sırasında Judie Foster’ın canlandırdığı Eleanor Arroway karakterine “tek bir soru sorma şansınız olsa, onlara ne sorardınız?” diye sorar. Dr. Eleanor Arroway’in cevabı “kendinizi yok etmeden bu kadar ilerlemeyi nasıl başardınız?” cevabını verir. İzlemediyseniz, izlediyseniz bile hatırlamak için tekrar izlemenizi tavsiye ederim.

http://www.imdb.com/title/tt0118884/